DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.26586#0037
2. Formula missae et communionis pro ecclesia Wittembergensi 1523.
9
latinas cantiones, vel per vices dierum nunc latine,
nunc vernacula cantarentur, donec tota missa verna-
cula fieret. Sed poetae nobis desunt, aut nondum
cogniti sunt, qui pias et spirituales cantilenas (ut
Paulus vocat) nobis concinnent, quae dignae sint
in ecclesia dei frequentari. Interim placet illam
cantari post communionem: ʻGott sei gelobet und
gebenedeiet, der uns selber hat gespeiset etct.ʼ
Omissa ista particula: ʻUnd das heilige sacra-
mente, an unserm letzten ende, aus des geweieten
priesters hendeʼ, quae adiecta est ab aliquo d.
Barbarae cultore, qui sacramentum tota vita parvi
ducens in morte hoc opere bono speravit vitam
sine fide ingredi. Nam et numeri et musicae
ratio illam superfluam probant. Praeter hanc illa
valet: ‘Nu bitten wir den heiligen geist.ʼ Item:
ʻEin kindelin so lobelich.ʼ Nam non multas in-
venias, quae aliquid gravis spiritus sapiant. Haec
dico, ut, si qui sunt poetae germanici, extimulen-
tur et nobis poemata pietatis cudant.
Haec de missa et communione pro tempore
dicta sint satis. Caetera usus et res ipsa doce-
bunt, modo verbum dei strenue et fideliter in
ecclesia annuncietur. Nam quod forte petent ali-
qui, haec omnia scripturis et exemplis patrum
probari, non multum movemur, quod supra dixi-
mus, in his debere libertatem regnare, et neque
legibus neque imperiis liceat conscientias captivare
christianas. Unde et nihil de his rebus scrip-
turae definiunt, sed sinunt libertatem spiritus
abundare suo sensu, pro commoditate locorum,
temporum et personarum. Patrum vero exempla
partim sunt incognita.Quae vero nota sunt, tam
varia sunt, ut nihil certi liceat constituere, vide-
licet quod et ipsi libertate sua usi sunt. Quin ut
maxime certa et simplicia essent, nobis tamen nec
legem nec necessitatem imitandi imponerent.
In reliquis diebus, quas ferias vocamus, nihil
video, quod non ferri possit, modo missae abro-
gentur. Nam matutinae trium lectionum et horae,
tum vesperae et completorium de tempore (exclusis
sanctorum feriis) nihil sunt nisi scripturae divinae
verba. Et pulchrum, imo necessarium est, pueros
assuescere legendis et audiendis psalmis et lectio-
nibus scripturarum sanctarum. Verum si quicquam
hic novari debet, prolixitas mutari potest arbitrio
episcopi, ut tres psalmi pro matutinis, tres pro
vesperis cum uno vel duobus responsoriis absol-
vantur.Haec vero non melius ordinantur, quam
ipso arbitrio episcopi, cuius est deligere optima
in responsoriis et antiphonis et de dominica in
dominicam per hebdomadam ordinare, ut nec nimia
eiusdem assiduitate fastidium, nec nimia varietate
et multitudine cantus et lectionum tedium spiritus
generetur. Sed per partes distributum totum psal-
terium in usu maneat, et universa scriptura in
lectiones partita perseveret in auribus ecclesiae.
Sehling, Kirchenordnungen.
Hic vero, quod alias egi, agendum est, ut iste
cantus non sit tantum lingua loqui, vel potius
tantum sicut sonus fistulae aut cytharae, sine sensu.
Ideo instituendae sunt lectiones quotidianae, altera
mane in novo vel veteri testamento, altera vesperi
in altero testamento cum explanatione vernacula.
Hunc ritum esse antiquum probat et res et voca-
bulum ʻHomiliaʼ in matutinis, et ʻcapitulumʼ in
vesperis et aliis horis: Scilicet, quod christiani,
quoties convenissent, aliquid legebant et vernacula
interpretabantur, more, quem Paulus 1. Cor. 14
describit. Post, successu -temporis peioris, cum
deficerent prophetae et interpretes, relicta est ista
vox sola post lectiones et capitula ʻDeo gratiasʼ.
Tum loco interpretationis multiplicatae sunt lectio-
nes, psalmi et hymni, et alia in hanc tediosam
prolixitatem. Quamquam hymni et ʻTe deum
laudamusʼ aeque id testantur quod ʻDeo gratiasʼ,
scilicet quod post interpretationes et homilias
deum laudarint et gratias egerint pro revelata
veritate sermonum dei. Quales et ego vellem fieri
nostras vernaculas cantilenas.
Tantum habui, optime Nicolae, quod de nostrae
Wittembergensis ecclesiae ritibus et ceremoniis
partim iam institutis ac prope diem (Christo
volente) consummandis ad te perscriberem, cuius
exemplar, si tibi et aliis placuerit, imitari licet.
Sin minus, unctioni libenter locum dabimus, parati
a vobis et quibusvis aliis commodiora accipere.
Nec vos aut quosvis alios absterreat, quod in nostra
Wittemberga adhuc perseverat Topheth illa sacri-
lega, quae principum Saxoniae impia et perdita
pecunia est, ecclesiam dico omnium sanctorum.
Nam tantum est miserente deo apud nos antidoti
per copiosum verbum dei, ut pestis illa in angulo
suo languens non nisi sibi ipsi pestilens sit. Deni-
que vix tres aut quatuor porci et ventres sunt in
ipsa illa perditionis domo, qui pecuniam illam
colunt, caeteris omnibus simul et universo populo
insignis nausea et abominatio est. Neque licet vi
aut imperio in eos grassari, ut nosti decere Chri-
stianos non nisi virtute gladii spiritus pugnare.
Sic enim et infreno populum quotidie, alioqui
iam dudum domus illa omnium sanctorum, imo
domus omnium diabolorum, alio nomine ferretur
in orbe. Sed nec potestatem spiritus, quam dedit
nobis deus, in illam exercui, ferens longanimiter
opprobrium istud, si forte det illis deus peniten-
tiam, contentus interim, quod nostra domus, quae
verius est omnium sanctorum domus, hic regnat et
stat velut turris Libani contra domum omnium
diabolorum.Sic Satanam torquemus verbo, quam-
vis ille risum simulet. Sed dabit Christus, ut
spes sua fallat eum et cunctis videntibus prae-
cipitetur. Ora pro me, vir sancte dei. Gratia
tecum et cum omnibus vestris. AMEN.
2
9
latinas cantiones, vel per vices dierum nunc latine,
nunc vernacula cantarentur, donec tota missa verna-
cula fieret. Sed poetae nobis desunt, aut nondum
cogniti sunt, qui pias et spirituales cantilenas (ut
Paulus vocat) nobis concinnent, quae dignae sint
in ecclesia dei frequentari. Interim placet illam
cantari post communionem: ʻGott sei gelobet und
gebenedeiet, der uns selber hat gespeiset etct.ʼ
Omissa ista particula: ʻUnd das heilige sacra-
mente, an unserm letzten ende, aus des geweieten
priesters hendeʼ, quae adiecta est ab aliquo d.
Barbarae cultore, qui sacramentum tota vita parvi
ducens in morte hoc opere bono speravit vitam
sine fide ingredi. Nam et numeri et musicae
ratio illam superfluam probant. Praeter hanc illa
valet: ‘Nu bitten wir den heiligen geist.ʼ Item:
ʻEin kindelin so lobelich.ʼ Nam non multas in-
venias, quae aliquid gravis spiritus sapiant. Haec
dico, ut, si qui sunt poetae germanici, extimulen-
tur et nobis poemata pietatis cudant.
Haec de missa et communione pro tempore
dicta sint satis. Caetera usus et res ipsa doce-
bunt, modo verbum dei strenue et fideliter in
ecclesia annuncietur. Nam quod forte petent ali-
qui, haec omnia scripturis et exemplis patrum
probari, non multum movemur, quod supra dixi-
mus, in his debere libertatem regnare, et neque
legibus neque imperiis liceat conscientias captivare
christianas. Unde et nihil de his rebus scrip-
turae definiunt, sed sinunt libertatem spiritus
abundare suo sensu, pro commoditate locorum,
temporum et personarum. Patrum vero exempla
partim sunt incognita.Quae vero nota sunt, tam
varia sunt, ut nihil certi liceat constituere, vide-
licet quod et ipsi libertate sua usi sunt. Quin ut
maxime certa et simplicia essent, nobis tamen nec
legem nec necessitatem imitandi imponerent.
In reliquis diebus, quas ferias vocamus, nihil
video, quod non ferri possit, modo missae abro-
gentur. Nam matutinae trium lectionum et horae,
tum vesperae et completorium de tempore (exclusis
sanctorum feriis) nihil sunt nisi scripturae divinae
verba. Et pulchrum, imo necessarium est, pueros
assuescere legendis et audiendis psalmis et lectio-
nibus scripturarum sanctarum. Verum si quicquam
hic novari debet, prolixitas mutari potest arbitrio
episcopi, ut tres psalmi pro matutinis, tres pro
vesperis cum uno vel duobus responsoriis absol-
vantur.Haec vero non melius ordinantur, quam
ipso arbitrio episcopi, cuius est deligere optima
in responsoriis et antiphonis et de dominica in
dominicam per hebdomadam ordinare, ut nec nimia
eiusdem assiduitate fastidium, nec nimia varietate
et multitudine cantus et lectionum tedium spiritus
generetur. Sed per partes distributum totum psal-
terium in usu maneat, et universa scriptura in
lectiones partita perseveret in auribus ecclesiae.
Sehling, Kirchenordnungen.
Hic vero, quod alias egi, agendum est, ut iste
cantus non sit tantum lingua loqui, vel potius
tantum sicut sonus fistulae aut cytharae, sine sensu.
Ideo instituendae sunt lectiones quotidianae, altera
mane in novo vel veteri testamento, altera vesperi
in altero testamento cum explanatione vernacula.
Hunc ritum esse antiquum probat et res et voca-
bulum ʻHomiliaʼ in matutinis, et ʻcapitulumʼ in
vesperis et aliis horis: Scilicet, quod christiani,
quoties convenissent, aliquid legebant et vernacula
interpretabantur, more, quem Paulus 1. Cor. 14
describit. Post, successu -temporis peioris, cum
deficerent prophetae et interpretes, relicta est ista
vox sola post lectiones et capitula ʻDeo gratiasʼ.
Tum loco interpretationis multiplicatae sunt lectio-
nes, psalmi et hymni, et alia in hanc tediosam
prolixitatem. Quamquam hymni et ʻTe deum
laudamusʼ aeque id testantur quod ʻDeo gratiasʼ,
scilicet quod post interpretationes et homilias
deum laudarint et gratias egerint pro revelata
veritate sermonum dei. Quales et ego vellem fieri
nostras vernaculas cantilenas.
Tantum habui, optime Nicolae, quod de nostrae
Wittembergensis ecclesiae ritibus et ceremoniis
partim iam institutis ac prope diem (Christo
volente) consummandis ad te perscriberem, cuius
exemplar, si tibi et aliis placuerit, imitari licet.
Sin minus, unctioni libenter locum dabimus, parati
a vobis et quibusvis aliis commodiora accipere.
Nec vos aut quosvis alios absterreat, quod in nostra
Wittemberga adhuc perseverat Topheth illa sacri-
lega, quae principum Saxoniae impia et perdita
pecunia est, ecclesiam dico omnium sanctorum.
Nam tantum est miserente deo apud nos antidoti
per copiosum verbum dei, ut pestis illa in angulo
suo languens non nisi sibi ipsi pestilens sit. Deni-
que vix tres aut quatuor porci et ventres sunt in
ipsa illa perditionis domo, qui pecuniam illam
colunt, caeteris omnibus simul et universo populo
insignis nausea et abominatio est. Neque licet vi
aut imperio in eos grassari, ut nosti decere Chri-
stianos non nisi virtute gladii spiritus pugnare.
Sic enim et infreno populum quotidie, alioqui
iam dudum domus illa omnium sanctorum, imo
domus omnium diabolorum, alio nomine ferretur
in orbe. Sed nec potestatem spiritus, quam dedit
nobis deus, in illam exercui, ferens longanimiter
opprobrium istud, si forte det illis deus peniten-
tiam, contentus interim, quod nostra domus, quae
verius est omnium sanctorum domus, hic regnat et
stat velut turris Libani contra domum omnium
diabolorum.Sic Satanam torquemus verbo, quam-
vis ille risum simulet. Sed dabit Christus, ut
spes sua fallat eum et cunctis videntibus prae-
cipitetur. Ora pro me, vir sancte dei. Gratia
tecum et cum omnibus vestris. AMEN.
2