262

Aristophanes

des Erstopfer, welche implizit voraussetzt, daß keine Wiederholung notwendig
sei (also kein έπεκθύεσθαι), ist erst im 4. Jh. v. Chr. dokumentiert (Verweise
in Kassel-Austin z. St.): Xen. Anab. IV 3,9 (ό δέ ήδετό τε και ώς τάχιστα έως
ύπέφαινεν έθύοντο πάντες παρόντες οί στρατηγοί· καί τα Ιερά καλά ήν εύθύς
επί τοϋ πρώτου ,und er [d. h. Cheirisophos] freute sich und alle Feldherrn, die
dabei waren, opferten sogleich bei Tagesanbruch; und die Opfer erwiesen sich
bereits beim ersten Versuch als günstig“), VI 5,2 (πρώ δ’ άναστάς Ξενοφών
έθύετο επ’ έξόδω, καί γίγνεται τά ιερά επί τοΰ πρώτου ίερείου. καί ήδη τέλος
έχόντων των ιερών όρα αίετόν αίσιον ό μάντις Άρηξίων Παρράσιος, καί
ήγεϊσθαι κελεύει τον Ξενοφώντα ,Xenophon stand früh auf und opferte wegen
des Ausmarsches der Armee, und gleich beim ersten Versuch erwiesen sich
die Opfer als günstig. Schon am Ende der Feierlichkeiten erblickte der Seher
Arexion aus Parrhasia einen glückverheißenden Adler und forderte Xenophon
auf, die Truppen anzuführen“), 5,8 (έπεί δέ κατεΐδον τούς'Έλληνας οί πολέμι-
οι, έστησαν άπέχοντες αύτών όσον πεντεκαίδεκα σταδίους. έκ τούτου εύθύς
ό Άρηξίων ό μάντις των Ελλήνων σφαγιάζεται, καί έγένετο έπί τοϋ πρώτου
καλά τά σφάγια ,Als die Feinde die Griechen erblickten, hielten sie sich etwa
fünfzehn Stadien entfernt von ihnen auf. Sogleich schlachtete der Seher der
Griechen Arexion Opfer, und bereits beim ersten Versuch erwiesen sich die
Schlachtopfer als günstig“); auch die beiden einzigen Belege für das Verb (aus
dem 1./2. Jh. n. Chr.) weisen dieselbe Tendenz auf (Epict. in Arr. II 7,8 τί ούν
ήμάς έπί τό οϋτω συνεχώς μαντεύεσθαι άγει; ή δειλία, τό φοβεΐσθαι τάς εκβά-
σεις. διά τούτο κολακεύομεν τούς μάντεις·,κληρονομήσω, κύριε, τον πατέρα;“
,ίδωμεν- έπεκθυσώμεθα.“ ,ναί, κύριε, ώς ή τύχη θέλει.“ είτ’ αν εϊπη .κληρονο-
μήσεις“, ώς παρ’ αύτού τήν κληρονομιάν είληφότες εύχαριστοϋμεν αύτώ. διά
τούτο κάκεΐνοι λοιπόν έμπαίζουσιν ήμΐν; Galen. De dieb. decr. vol. IX p. 833
Kühn άξιοϋσι γάρ άεί προλέγειν ήμάς τό μέλλον, καν μηδέν έχωμεν ένίοτε
βέβαιον σημεϊον, καίτοι τοϊς ίεροσκόποις τε καί τοϊς οίωνισταΐς έπεκθύεσθαι
καί έπεξοιωνίζεσθαι συγχωροϋσιν, όταν άσαφή γένηται τά μαντεύματα, είθ’
άμα μέν άντιλέγουσιν ήμϊν ώς μείζονος ή κατ’ άνθρωπον θεωρίας έφιεμένοις,
άμα δ’ έπί των έργων οϋτω πικρώς έξετάζουσι τάς προρρήσεις ώς ούδένα
των μάντεων); zur archäologischen und literarischen Evidenz des Tieropfers
im alten Griechenland vgl. van Straten 1995 (speziell zu Darstellungen auf
Vasen vgl. auch Gebauer 2002).