DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.26586#0032
4
Martin Luther. I. Gottesdienstordnungen.
Zuden Drucken (drei lateinische Ausgaben, sechs Ausgaben der Übersetzung von
Speratus, vier Ausgaben der Nürnberger Übersetzung) vgl. Kawerau in Weim. Ausg. 12,
203 ff. Abdrucke in den Gesamtausgaben der Werke Luther’s: Wittenberg (1546) 2, 412b ff.;
Jena (1566) 2, 556a ff.; Frankof.Opp. var. arg. 7, 17; Weimar 12, 205 ff. Weitere Abdrucke in:
Richter, K. O. 1, 2 ff.; Daniel, Codex liturg. 2, 80ff.; Hering, Hülfsbuch zur Einführung
in das Studium der Liturgik S. 125 ff. Die Übersetzung des Speratus steht in den Gesammt-
ausgaben: Wittenberg (1561) 7, Bl. 362 ff.; Jena 3 (1560), Bl. 269 ff.; Altenburg 3, 460 ff.; Leipzig
22, 232 ff.; Walch 10, 27. 44. Hier geschieht der Abdruck nach der Weimarer Ausgabe 12, 205 ff.
VENERABILI IN CHRISTO D. NICOLAO
HAVSMANN, EPISCOPO CYGNEAE ECCLE-
SIAE IN CHRISTO SANCTO.
MART. LVTHER.
Gratiam et pacem in Christo optat. Hactenus
libellis et sermonibus egi inter populos, ut corda
primum ab impiis opinionibus ceremoniarum avo-
carem, christianum et commodum arbitratus me
facere, si causa fierem, ut absque manibus conte-
reretur abominatio, quam Satan per hominem
peccati in loco sancto statuerat. Proinde nihil vi
aut imperio tentavi, nec vetera novis mutavi, sem-
per cunctabundus et formidabundus, tum propter
imbecilles in fide animos, quibus subito eximi non
potuit tam vetus et inolita, nec inseri tam recens
et insueta ratio colendi dei, tum maxime propter
leves illos et fastidiosos spiritus, qui ceu sues
immundae sine fide, sine mente irruunt et sola
novitate gaudent, atque statim ut novitas esse de-
siit, nauseant. Quo genere hominum cum in rebus
caeteris nihil est molestius, tum in rebus sacris
sunt molestissimi et intolerabiles, quamvis, ut
rumpar ira, ferre illos cogor, nisi velim et evan-
gelion ipsum e publico tollere.
Sed cum iam spes sit, multorum corda per
gratiam dei illustrata esse et roborata, ipsaque
res poscat, ut tandem scandala tollantur de regno
Christi, audendum est aliquid in nomine Christi.
lustum est enim, ut vel paucis consulamus, ne,
dum perpetuo levitatem et abusum illorum formi-
damus, nullis prorsus consulamus et, dum istorum
futura scandala cavere volumus, universas abomi-
nationes illorum roboremus. Quare de formula
aliqua pia missandi (ut vocant) et communicandi,
ut et tu postulasti toties, optime Nicolae, agemus,
ac. sic agemus, ut non amplius solum verbo doc-
trinae corda regamus, sed manum quoque appo-
namus et publica administratione in opus perdu-
camus, nulli prorsus preiudicantes, ne aliam
amplecti et sequi liceat. Quin ex animo per
Christum obsecramus, ut siquid melius illis reve-
latum fuerit, nos priores tacere iubeant, ut com-
muni opera rem communem iuvemus.
Imprimis itaque profitemur, non esse nec
fuisse unquam in animo nostro, omnem cultum dei
prorsus abolere, sed eum, qui in usu est, pessimis
additamentis viciatum, repurgare et usum pium
monstrare. Nam hoc negare non possumus, missas
et communionem panis et vini ritum esse a Christo
divinitus institutum. Qui sub ipso Christo primum,
deinde sub apostolis simplicissime atque piissime,
absque ullis additamentis, observatus fuit. Sed
successu temporum tot humanis inventis auctus,
ut praeter nomen ad nostra saecula nihil de missa
et communione pervenerit.
Ac primorum patrum additiones, qui unum
aut alterum psalmum ante benedictionem panis et
vini levi voce orasse leguntur, laudabiles fuere,
quales Athanasius et Cyprianus fuisse putantur.
Deinde qui kyrieleison addiderunt, et ipsi placent.
Nam sub Basilio magno legimus kyrie eleison
fuisse in usu totius populi publico. Iam episto-
larum et evangeliorum lectio etiam necessaria fuit
etest, nisi quod vicium sit ea lingua legi, quae
vulgo non intelligitur. Post vero, ubi cantus cepit,
mutati sunt psalmi in introitum, tum additus est
hymnus ille angelicus ‘Gloria in excelsis, et in
terra pax3. Item gradualia et alleluia et sym-
bolum Nicenum, Sanctus, agnus dei, communio.
Quae omnia talia sunt, ut reprehendi non possint,
presertim quae de tempore seu dominicis diebus
cantantur. Qui dies soli adhuc priscam puritatem
testantur, excepto canone.
At ubi iam licentia fiebat addendi et mutandi,
prout cuivis libebat, accedente tum et quaestus
et ambitionis sacerdotalis tyrannide, tum ceperunt
altaria illa et insignia Baal et omnium deorum
poni in templum domini per impios reges nostros,
id est, episcopos et pastores. Hic sustulit impius
Ahas altare aereum et constituit aliud e Damasco
petitum, loquor autem de canone illo lacero et
abominabili, ex multorum lacunis ceu sentina
collecto: ibi cepit missa fieri sacrificium, ibi addita
offertoria et collectae mercenariae, ibi sequentiae
et prosae inter Sanctus et Gloria in excelsis in-
sertae. Tum cepit missa esse monopolium sacer-
dotale, totius mundi opes exhauriens, divites,
ociosos, potentes et voluptuarios et immundos illos
coelibes toto orbe ceu vastitatem ultimam exundans.
Hinc missae pro defunctis, pro itineribus, pro opibus.
Et quis illos titulos solos numeret, quorum missa
facta est sacrificium?
Martin Luther. I. Gottesdienstordnungen.
Zuden Drucken (drei lateinische Ausgaben, sechs Ausgaben der Übersetzung von
Speratus, vier Ausgaben der Nürnberger Übersetzung) vgl. Kawerau in Weim. Ausg. 12,
203 ff. Abdrucke in den Gesamtausgaben der Werke Luther’s: Wittenberg (1546) 2, 412b ff.;
Jena (1566) 2, 556a ff.; Frankof.Opp. var. arg. 7, 17; Weimar 12, 205 ff. Weitere Abdrucke in:
Richter, K. O. 1, 2 ff.; Daniel, Codex liturg. 2, 80ff.; Hering, Hülfsbuch zur Einführung
in das Studium der Liturgik S. 125 ff. Die Übersetzung des Speratus steht in den Gesammt-
ausgaben: Wittenberg (1561) 7, Bl. 362 ff.; Jena 3 (1560), Bl. 269 ff.; Altenburg 3, 460 ff.; Leipzig
22, 232 ff.; Walch 10, 27. 44. Hier geschieht der Abdruck nach der Weimarer Ausgabe 12, 205 ff.
VENERABILI IN CHRISTO D. NICOLAO
HAVSMANN, EPISCOPO CYGNEAE ECCLE-
SIAE IN CHRISTO SANCTO.
MART. LVTHER.
Gratiam et pacem in Christo optat. Hactenus
libellis et sermonibus egi inter populos, ut corda
primum ab impiis opinionibus ceremoniarum avo-
carem, christianum et commodum arbitratus me
facere, si causa fierem, ut absque manibus conte-
reretur abominatio, quam Satan per hominem
peccati in loco sancto statuerat. Proinde nihil vi
aut imperio tentavi, nec vetera novis mutavi, sem-
per cunctabundus et formidabundus, tum propter
imbecilles in fide animos, quibus subito eximi non
potuit tam vetus et inolita, nec inseri tam recens
et insueta ratio colendi dei, tum maxime propter
leves illos et fastidiosos spiritus, qui ceu sues
immundae sine fide, sine mente irruunt et sola
novitate gaudent, atque statim ut novitas esse de-
siit, nauseant. Quo genere hominum cum in rebus
caeteris nihil est molestius, tum in rebus sacris
sunt molestissimi et intolerabiles, quamvis, ut
rumpar ira, ferre illos cogor, nisi velim et evan-
gelion ipsum e publico tollere.
Sed cum iam spes sit, multorum corda per
gratiam dei illustrata esse et roborata, ipsaque
res poscat, ut tandem scandala tollantur de regno
Christi, audendum est aliquid in nomine Christi.
lustum est enim, ut vel paucis consulamus, ne,
dum perpetuo levitatem et abusum illorum formi-
damus, nullis prorsus consulamus et, dum istorum
futura scandala cavere volumus, universas abomi-
nationes illorum roboremus. Quare de formula
aliqua pia missandi (ut vocant) et communicandi,
ut et tu postulasti toties, optime Nicolae, agemus,
ac. sic agemus, ut non amplius solum verbo doc-
trinae corda regamus, sed manum quoque appo-
namus et publica administratione in opus perdu-
camus, nulli prorsus preiudicantes, ne aliam
amplecti et sequi liceat. Quin ex animo per
Christum obsecramus, ut siquid melius illis reve-
latum fuerit, nos priores tacere iubeant, ut com-
muni opera rem communem iuvemus.
Imprimis itaque profitemur, non esse nec
fuisse unquam in animo nostro, omnem cultum dei
prorsus abolere, sed eum, qui in usu est, pessimis
additamentis viciatum, repurgare et usum pium
monstrare. Nam hoc negare non possumus, missas
et communionem panis et vini ritum esse a Christo
divinitus institutum. Qui sub ipso Christo primum,
deinde sub apostolis simplicissime atque piissime,
absque ullis additamentis, observatus fuit. Sed
successu temporum tot humanis inventis auctus,
ut praeter nomen ad nostra saecula nihil de missa
et communione pervenerit.
Ac primorum patrum additiones, qui unum
aut alterum psalmum ante benedictionem panis et
vini levi voce orasse leguntur, laudabiles fuere,
quales Athanasius et Cyprianus fuisse putantur.
Deinde qui kyrieleison addiderunt, et ipsi placent.
Nam sub Basilio magno legimus kyrie eleison
fuisse in usu totius populi publico. Iam episto-
larum et evangeliorum lectio etiam necessaria fuit
etest, nisi quod vicium sit ea lingua legi, quae
vulgo non intelligitur. Post vero, ubi cantus cepit,
mutati sunt psalmi in introitum, tum additus est
hymnus ille angelicus ‘Gloria in excelsis, et in
terra pax3. Item gradualia et alleluia et sym-
bolum Nicenum, Sanctus, agnus dei, communio.
Quae omnia talia sunt, ut reprehendi non possint,
presertim quae de tempore seu dominicis diebus
cantantur. Qui dies soli adhuc priscam puritatem
testantur, excepto canone.
At ubi iam licentia fiebat addendi et mutandi,
prout cuivis libebat, accedente tum et quaestus
et ambitionis sacerdotalis tyrannide, tum ceperunt
altaria illa et insignia Baal et omnium deorum
poni in templum domini per impios reges nostros,
id est, episcopos et pastores. Hic sustulit impius
Ahas altare aereum et constituit aliud e Damasco
petitum, loquor autem de canone illo lacero et
abominabili, ex multorum lacunis ceu sentina
collecto: ibi cepit missa fieri sacrificium, ibi addita
offertoria et collectae mercenariae, ibi sequentiae
et prosae inter Sanctus et Gloria in excelsis in-
sertae. Tum cepit missa esse monopolium sacer-
dotale, totius mundi opes exhauriens, divites,
ociosos, potentes et voluptuarios et immundos illos
coelibes toto orbe ceu vastitatem ultimam exundans.
Hinc missae pro defunctis, pro itineribus, pro opibus.
Et quis illos titulos solos numeret, quorum missa
facta est sacrificium?